Lijdende vorm - la forma passiva (+ si passivante)
In een lijdende (of passieve) zin ondergaat het onderwerp de in het gezegde beschreven actie.
Vorming: vervoeging van essere (of venire/andare) in de betreffende werkwoordstijd + voltooid deelwoord*.
* Formeel taalkundig gezien betreft het hier het passief deelwoord (participio passivo), dat echter altijd dezelfde vorm heeft als het voltooid deelwoord.
De Nederlandse lijdende vorm kenmerkt zich door de inzet van 'worden' als hulpwerkwoord.
Het Italiaans kent niet een dergelijk werkwoord met zo'n gebruik en de forma passiva kan (in de enkelvoudige tijden) dan ook minder herkenbaar zijn.
Er wordt vooral gebruik gemaakt van essere, soms venire of andare, en een constructie met si (si passivante).
Vorming si passivante: si + derde persoon van werkwoord in de betreffende werkwoordstijd.
Essere
Als voorbeeld de omzetting van de bedrijvende (of actieve) zin "ik lees het boek" naar de lijdende zin "het boek wordt door mij gelezen":
(Io) leggo il libro. => Il libro è letto da me.
Il libro ('het boek') is als het ware gepromoveerd van lijdend voorwerp naar onderwerp.
Het oorspronkelijke onderwerp io ('ik') daarentegen is gedegradeerd tot een zogenaamd handelend voorwerp: me ('mij').
Dit complemento di agente wordt in het Italiaans altijd voorafgegaan door het voorzetsel da (Nederlands: 'door').
Het geslacht en aantal van het onderwerp werkt door op de uitgang van het voltooid deelwoord.
Stanotte le stelle cadenti sono viste. = Vannacht worden vallende sterren gezien.
De forma passiva wordt relatief vaak gecombineerd met een derde persoon. Onderstaand voorbeelden met een eerste en tweede persoon.
Sono aiutato/-a da un assistente. = Ik word geholpen door een assistent.
Siete preparati/-e per il futuro. = Jullie worden voorbereid op de toekomst.
Ook de passato prossimo wordt voor een deel van de werkwoorden gevormd door een vervoeging van essere + voltooid deelwoord.
Dan betreft het echter onovergankelijke en wederwerkende werkwoorden.
De forma passiva is logischerwijs alleen mogelijk als het hoofdwerkwoord overgankelijk is, zodat het onderwerp de actie kan ondergaan.
Venire en andare
Venire kan worden ingezet als alternatief voor essere en geniet de voorkeur wanneer het dubbelzinnigheid kan voorkomen.
Bij gebruik van essere kan namelijk onduidelijk zijn of er sprake is van een voltooid deelwoord of toch een bijvoeglijk naamwoord, en dus handeling of toestand.
La finestra è chiusa. = Het raam wordt gesloten / is gesloten/dicht.
La finestra viene chiusa. = Het raam wordt gesloten.
Andare kan noodzaak of verplichting uitdrukken: "moet(en) worden".
Quei libri vanno letti molto. = Die boeken moeten veel worden gelezen.
Ook bij gebruik van venire en andare werkt het geslacht en aantal van het onderwerp door op het vervoegde werkwoord en het voltooid deelwoord.
En let op: deze hulpwerkwoorden kunnen alleen in de enkelvoudige tijden worden toegepast en niet in de samengestelde tijden.
Alle enkelvoudige werkwoordstijden
De forma passiva kan in elke werkwoordstijd (behalve de imperativo) worden uitgedrukt.
Onderstaand een voorbeeldzin in elke enkelvoudige werkwoordstijd.
(Indicativo) presente: La finestra è/viene chiusa. = Het raam wordt gesloten.
(Indicativo) imperfetto: La finestra era/veniva chiusa. = Het raam werd gesloten.
Passato remoto: La finestra fu/venne chiusa. = Het raam werd gesloten.
Futuro semplice: La finestra sarà/verrà chiusa. = Het raam zal worden gesloten.
Congiuntivo presente: Spero che la finestra sia/venga chiusa. = Ik hoop dat het raam wordt gesloten.
Congiuntivo imperfetto: Speravo che la finestra fosse/venisse chiusa. = Ik hoopte dat het raam werd gesloten.
Condizionale presente: La finestra sarebbe/verrebbe chiusa. = Het raam zou worden gesloten.
Si passivante
De lijdende vorm vermindert de nadruk op de uitvoerder van de actie, die zelfs regelmatig wordt weggelaten.
Dit gebeurt als de uitvoerder van de actie onbekend, onbelangrijk, vanzelfsprekend of algemeen van aard is.
Il libro è letto. = Het boek wordt gelezen.
In dat geval kan ook de si passivante worden ingezet.
Deze constructie lijkt op een bedrijvende zin waarbij het oorspronkelijke onderwerp onpersoonlijk is gemaakt:
Si legge il libro. = Het boek wordt gelezen.
Een alternatieve vertaling is 'men leest het boek'. Dit kan het beste worden gezien als een indirecte vertaling.
Immers is dan 'men' het onderwerp en 'het boek' het lijdend voorwerp, terwijl in de Italiaanse zin il libro het onderwerp is.
Dit is met name van belang in geval van een meervoudsvorm en bij vertaling van het Nederlands naar het Italiaans.
Het aantal van het onderwerp in de Italiaanse zin werkt namelijk door op de vervoeging van het werkwoord:
Stanotte si vedono le stelle cadenti. = Vannacht worden vallende sterren gezien.
Hier zou de vertaling 'men ziet vannacht vallende sterren' kunnen zijn.
Andersom vertaald zou si vede in deze zin echter grammaticaal onjuist zijn.
De si passivante kan worden gebruikt in de derde persoon enkelvoud en derde persoon meervoud in elke werkwoordstijd.
Zie eventueel de pagina over het gebruik van si om het verschil met vooral de si impersonale te begrijpen.
Samengestelde tijden
In samengestelde tijden gebruikt essere zichzelf als hulpwerkwoord waardoor de volgende constructie ontstaat:
vervoeging van essere + voltooid deelwoord van essere + voltooid deelwoord van het hoofdwerkwoord.
Bijvoorbeeld, de omzetting van de lijdende zin i libri sono letti da me ("de boeken worden door mij gelezen") van presente naar passato prossimo resulteert in:
I libri sono stati letti da me. = De boeken zijn door mij gelezen (geworden).
Ook in het Nederlands wordt aldus hulpwerkwoord 'zijn' toegevoegd en het oorspronkelijke hulpwerkwoord 'worden' omgevormd tot (extra) voltooid deelwoord.
In de praktijk wordt 'geworden' meestal weggelaten, waardoor het lijkt alsof het hulpwerkwoord 'worden' simpelweg is vervangen door 'zijn'.
In het Italiaans is het hulpwerkwoord al 'zijn' en dus is voor onderscheid met de presente handhaving van het extra voltooid deelwoord en dus het dubbele gebruik van essere wel nodig.
Vergelijk bijvoorbeeld "la finestra sarà chiusa" als voorbeeldzin in de futuro semplice met de futuro anteriore:
La finestra sarà stata chiusa. = Het raam zal zijn gesloten (geworden).
Gebruik eventueel de tabel met vervoegingen van essere op de pagina met het overzicht werkwoordstijden ter referentie.
De si passivante gebruikt ook essere als hulpwerkwoord in de samengestelde tijden:
Si sarà chiusa la finestra. = Het raam zal zijn gesloten (geworden).