Zelfstandig naamwoord - il sostantivo/nome

De meeste Italiaanse zelfstandige naamwoorden eindigen op een klinker:

-o => meestal mannelijk, meervoud -i
-a => meestal vrouwelijk, meervoud -e
-e => mannelijk of vrouwelijk, meervoud -i

Onderstaand volgt een uitwerking waarin andere uitgangen, uitzonderingen en aanwijzingen aan bod komen.
Daarmee kan van het overgrote deel van de Italiaanse woorden het geslacht worden bepaald of ingeschat.

Geslacht en lidwoord zijn altijd aan elkaar gekoppeld. Kennis van het geslacht helpt dus om het juiste lidwoord te kiezen.
Andersom kan het lidwoord (of de uitgang van een bijvoeglijk naamwoord) het geslacht van het bijbehorende woord onthullen.

Patronen in enkelvoudsvormen

Mannelijk

woorden verwijzend naar een mannelijk persoon; uitzonderingen: la spia ('spion'), la guida ('gids'), la guardia ('bewaker')
de meeste woorden op -o
de meeste woorden op -ore of -one (maar niet -ione, behalve bij dieren), uitzondering: la canzone ('lied')
de meeste woorden op -ale; uitzonderingen: capitale ('hoofdstad') en finale (sport; taalkunde) zijn in bepaalde betekenis vrouwelijk
woorden op -ma en -ta van Griekse oorsprong [meervoud: -i]
woorden die eindigen op een medeklinker, inclusief -y, meestal onmiskenbaar geleend uit andere talen zoals het Engels; uitzondering: la band
woorden die direct zijn overgenomen of afgeleid van een werkwoord

il padre, il canto, l'amore, il fiore, il polmone, l'animale, il giornale, il problema, il clima, il profeta, l'autobus, lo sport, l'hobby, il parere, il benessere

Vrouwelijk

woorden verwijzend naar een vrouwelijk persoon
de meeste woorden op -a, behalve o.a. kleuren: il viola, il lilla, il porpora, il rosa
de meeste woorden op -i, behalve o.a. doordeweekse dagen, il taxi/tassì, lo sci, il centopiedi, il brindisi en il kiwi [leenwoord uit het Maori]
de meeste woorden op -ione, behalve o.a. dieren (bijv. il piccione), kleuren (l'arancione) en windrichtingen (il settentrione, il meridione)
woorden op -ie
woorden op -tà of -tù
woorden op -o die verkortingen zijn van vrouwelijke woorden en balsporten die beginnen met palla

la moglie, la porta, l'analisi, la crisi, la televisione, l'utilità, la gioventù, l'auto(mobile), la foto(grafia), la moto(cicletta), la metro(politana), la radio(-)

Gemengde en onregelmatige vormen

woorden op -ista zijn mannelijk of vrouwelijk naargelang de persoon die ze aanduiden, zoals: il giornalista ('journalist'), la giornalista ('journaliste')
mano ('hand') is vrouwelijk ondanks de schijnbaar mannelijke uitgang(en) => la mano, meervoud: le mani
eco ('echo') is vrouwelijk in het enkelvoud, ondanks mannelijke uitgang(en) => l'eco, meervoud: gli echi
de vrouwelijke woorden arma ('wapen') en ala ('vleugel') hebben een meervoud op -i: le armi, le ali
uomo ('man') en bue ('os, rund') hebben een afwijkende meervoudsvorm: gli uomini, i buoi
dio ('god') heeft in het meervoud een afwijkende vorm én onverwacht lidwoord: gli dei

Sommige lichaamsdelen met een mannelijk enkelvoud hebben een vrouwelijk meervoud met bovendien (behalve voor orecchio) de verrassende uitgang -a.
Deze woorden hebben overigens wel mannelijke meervoudsvormen die in bepaalde gevallen worden gebruikt.
Ook uovo, paio, lenzuolo, miglio, grido, riso (in betekenis 'gelach') combineren een mannelijk enkelvoud met een vrouwelijk meervoud op -a.

l'orecchio - le orecchie, il braccio - le braccia, il dito - le dita, l'osso - le ossa, il sopracciglio - le sopracciglia, il ciglio - le ciglia, il labbro - le labbra, il ginocchio - le ginocchia
l'uovo - le uova, il paio - le paia, il lenzuolo - le lenzuola, il miglio - le miglia, il grido - le grida, il riso - le risa

Er zijn woorden waarbij een mannelijke of vrouwelijke variant is ontstaan met een eigen betekenis:

il tavolo ('tafel' [meubelstuk]) - la tavola ('tafel' [conceptueel])
il banco ('bank' [financ.]) - la banca (o.a. 'zit-/toon-/werkbank')
il buco ('gat, opening') - la buca ('kuil')
il fosso ('sloot, greppel') - la fossa ('graf, kuil, put')
il pasto ('maaltijd') - la pasta ('pasta, deeg')
il bilancio ('balans, begroting, budget') - la bilancia ('weegschaal')

In andere gevallen heeft alleen het meervoud van een woord twee varianten, met een vrouwelijke meervoudsvorm op -a.
De mannelijke vorm geldt dan meer als optelsom van delen, terwijl de vrouwelijke vorm het collectief benadrukt.
Dit kan een subtiel of een wat sterker betekenisverschil geven.

il membro ('lid') - i membri ('leden') - le membra ('ledematen')
l'osso ('bot') - gli ossi ('botten, kluiven') - le ossa ('gebeente')
il muro ('muur') - i muri ('muren') - le mura (bijv. 'stadsmuren')

Ontbrekende vormen

Niet alle woorden hebben een meervoudsvorm. De opvallendste daarvan is la gente ('de mensen'), dat in het enkelvoud dus al een collectief aanduidt.
Anderzijds zijn er woorden die alleen in het meervoud worden gebruikt:

i baffi ('snor'), gli occhiali ('bril'), i forbici ('schaar'), i pantaloni ('broek'), le mutande ('ondergoed/-broek')

Ongewijzigd meervoud

In de volgende gevallen is de meervoudsvorm van een woord gelijk aan het enkelvoud:

de laatste letter is een medeklinker
de laatste letter is een -i
de laatste letter is een beklemtoonde klinker
het woord bestaat uit één lettergreep
het woord eindigt op -ie [uitzonderingen: moglie => mogli, superficie => superfici]
verkorte woorden, zoals de vrouwelijke woorden op -o en het mannelijke woord cinema

l'autobus => gli autobus, la crisi => le crisi, la libertà => le libertà, il re => i re, la serie => le serie, la foto => le foto

Aangepaste uitgangen ten behoeve van de uitspraak

Om de uitspraak van de letters C en G in een woord te beïnvloeden wordt vaak een letter H of I gebruikt in de spelling van het woord [zie pagina over Alfabet en uitspraak].
Hoe zit het met het gebruik van die extra letter in het meervoud? Onderstaand een overzicht met toelichting.

Bij woorden op -ca en -ga krijgt het meervoud een extra letter H om de 'harde' uitspraak van de C te behouden: -che/-ghe (vrouw.) of -chi/-ghi (man., zeldzaam).

l'amica => le amiche, la strega => le streghe, il duca => i duchi, il collega (m/f) => i colleghi / le colleghe

Uitzondering waarbij de G 'zacht' wordt: belga => belgi

Bij woorden op -cia en -gia waarbij de uitgang is beklemtoond of wordt voorafgegaan door een klinker blijft de extra letter I behouden: -cie en -gie.

la camicia => le camicie, l'energia => le energie, la valigia => le valigie

Bij overige woorden op -cia en -gia vervalt de letter I en blijft de 'zachte' uitspraak van de C of G toch behouden: -ce en -ge.

la striscia => le strisce, la spiaggia => le spiagge

Bij woorden op -co en -go met beklemtoonde voorlaatste lettergreep, krijgt het meervoud een extra letter H om de 'harde' uitspraak van de C te behouden: -chi/-ghi.

il cuoco => i cuochi, l'albergo => gli alberghi

Belangrijke uitzonderingen met beklemtoonde voorlaatste lettergreep en toch een 'zachte' C of G: amico => amici, nemico => nemici, greco => greci

Bij woorden op -co en -go met beklemtoonde twee na laatste lettergreep, krijgt het meervoud een 'zachte' uitspraak van de C: -ci/-gi.

il medico => i medici, l'esofago => gli esofagi

Uitzonderingen met vroege klemtoon en toch een 'harde' C of G: incarico => incarichi, obbligo => obblighi.
Enkele woorden op -co en -go gebruiken beide meervoudsvormen: chirurgo => chirurghi/chirurgi, stomaco => stomaci/stomachi.

Bij woorden op -logo geldt: als het een zaak betreft is de meervoudsuitgang -loghi, als het om een persoon gaat -logi.

il catalogo => i cataloghi, lo psicologo => gli psicologi

Bij woorden op -io waarbij de letter I beklemtoond is blijft deze extra letter behouden en wordt de uitgang (want -o wordt -i): -ii.

zio => zii [uitspraak: tsie-ie]

Bij woorden op -io met onbeklemtoonde letter I vervalt deze en is de uitgang (want -o wordt -i): -i.

il bacio => i baci, l'esempio => gli esempi<, il negozio => i negozi